Σχόλια & ζωγραφική, ζωγράφοι: Καμμιά απάντηση στα προβλήματα της ζωής δεν μπορεί να είναι σωστή, αν είναι πολύ απλή και εύκολη...

Ελληνικά γράμματα & έλληνες ζωγράφοι, ζωγραφική


Γιάννης Σταύρου, Ακαδημία, Αθήνα, λάδι σε καμβά

Σπουδαίος φιλόλογος & δάσκαλος...

Από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες στα ελληνικά γράμματα...

Καλό είναι να τους θυμόμαστε...

Ιωάννης Συκουτρής (1901-1937)

Ουδέποτε συνήψαμεν γνωριμίαν με την αρχαίαν Eλληνικήν λογοτεχνίαν

Με την αρχαίαν Eλληνικήν λογοτεχνίαν, ως λογοτεχνίαν, ουδέποτε συνεφιλιώθημεν ουδέ συνήψαμεν καν αληθινήν γνωριμίαν. Οι μαθηταί ουδέποτε κατώρθωσαν ν' ανακαλύψουν τας ωραιότητας εκείνας, τας οποίας απεστήθιζον από το εγχειρίδιον γραμματολογίας, πολύ δε ολιγώτερον να τας αισθανθούν. Και οι διδάσκαλοι των εις τα γυμνάσια δεν ημπορούσαν υπέρ αυτών ούτε να τους διαφωτίσουν ούτε να τους θερμάνουν. Από τον Όμηρον εμάνθαναν μόνο την ιστορίαν του τρωϊκού πολέμου, άφθονον λεξιλόγιον, ολίγα στοιχεία μετρικής, διά να ποδίζουν - εν κυριολεξία με τα πόδια - τους εξάμετρους, χωρίς να εξυψούνται μέχρι του στοιχειωδέστατου αισθήματος του ρυθμού. Ποίησιν δεν εμάνθαναν, το αιώνιον ανθρώπινον ούτε. Ο Ησίοδος, που παλαιότερα εδιδάσκετο εις τα γυμνάσια, άφηνεν εις την μνήμην των μαθητών μερικάς ηθικολογίας, ως μόνον καρπόν. Η προφητική μορφή, με την φλογεράν της πιστίν εις την θείαν δικαιοσύνην και την θείαν της αποστολήν ως κήρυκος της κοσμικής τάξεως, του έργου των Ολυμπίων, ουδέ μακρόθεν ανεφάνη εις τον ορίζονταν μαθητών ή διδασκάλων. Ούτε διδασκάλων, ούτε μαθητών η φαντασία κατώρθωνε να ιδή και να αναπαραστήση την αρχαίαν τραγωδίαν ή κωμωδίαν ως θεατρικόν έργον. Και η διαισθητική των ικανότης δεν έφθανεν εις το να αντιληφθή και ζήση την τραγωδίαν, ως τραγικότητα, ως το πρόβλημα της ανθρωπίνης ζωής, που πάντα λύσιν απαιτεί και αιώνια άλυτον μένει, την πάλην μεταξύ της ανθρωπίνης προσπαθείας και της ανθρωπίνης μοίρας, μεταξύ του ιδεώδους και του πραγματικού, του ποθητού και του δυνατού.

Το αποτέλεσμα ήτο, ότι οι μορφωμένοι μας διέβλεπαν εις την γραμματικήν εκμάθησιν της αρχαίας γλώσσης είτε μυστηριώδους τινος και θαυματουργού δυνάμεως πρόσκτησιν, της οποίας η μόνη αξία - εις την αντίληψίν των - ήτο ο κόπος, που κατέβαλλον δι' αυτήν, και η ευλαβής προσατένισις των άλλων προς τον αποκτήσαντα την γνώσιν αυτήν είτε χάσιμον χρόνου άσκοπον. Και τα δύο αλλότρια του σκοπού της ανθρωπιστικής παιδείας. Η μεγάλη πλειονότης απέφευγε να ανοίξη κανένα από τους «συγγραφείς», του σχολείου κατόπιν, αφ' ού δεν είχαν τίποτε να της δώσουν. Όσοι δε τους άνοιγαν και κατόπιν - και ήσαν αρκετοί - εδοκίμαζαν βεβαίως αληθινήν ευφροσύνην από την ανάγνωσίν των, αλλ' ευφροσύνην, που δημιουργεί αυτή η ενασχόλησις του πνεύματος, ανεξαρτήτως του αντικειμένου της ενασχολήσεως, ανάλογον με την καλαισθητικήν συγκίνησιν του μαθηματικού ενώπιον των ήκιστα αισθητικών εξισώσεών του. Δι' άλλους η ευφροσύνη αύτη συνίστατο εις τον αόριστον εκείνον και ασύλληπτον γλυκασμόν της εκτάσεως ενώπιον της «θείας» γλώσσης. Δι' άλλους συνεχέετο με την ανθρωπίνως ευεξήγητον ηδονικήν αναβίωσιν παιδικών και νεανικών αναμνήσεων. Η ουσία μας παρέμενε ξένη, η επαφή μας ήτο εξωτερική μόνον, ήκιστα προσωπική. Το ανώριμον της ψυχής μας όμμα την επιφάνειαν μόνο ημπορούσε να ιδή, όχι το βάθος. Η επικοινωνία μας με τους αρχαίους δεν επήγαζεν από μέσα μας· μας προσετίθετο απ' έξω ως φραγκική μίμησις ή βυζαντινή παράδοσις ή επέκτασις της άλλως βαθύτατα ερριζωμένης εθνικής μας συνειδήσεως...

...Την εικόνα, που παρουσιάζει η επαφή του έθνους μας, ως συνόλου, προς την Αρχαιότητα, επιβεβαιώνει και η επισκόπησις της ιστορίας της φιλολογικής μας επιστήμης. Και εις την σχέσιν της προς τον αρχαίον βίον και εις την επιστημονικήν της παραγωγήν παρέμεινε και αύτη προσηλωμένη εις την γλωσσικήν μορφήν των αρχαίων ελληνικών συγγραμάτων, με γραμματικάς και κριτικάς παρατηρήσεις ή το πολύ σχολιασμένας εκδόσεις περιοριζόμενας απλώς και αποκλειστικώς εις το γλωσσικόν στοιχείον.

Ιωάννης Συκουτρής

Το παραπάνω αποτελεί απόσπασμα από τα επιλεγόμενα στη μετάφραση του Th. Zielinski, "Ημείς και οι αρχαίοι", Δημητράκος, Αθήνα 1928, σελ. 238-239 και 241

Ιωάννης Συκουτρής

Οι πνευματικές κατευθύνσεις των νέων

Από: Ιωάννου Συκουτρή, Μελέται και άρθρα, εκδόσεις του Αιγαίου, Αθήναι 1956, σσ. 257-260.
Προσαρμογή στη δημοτική: Έλλοπος, 2002.

(Ὁ Συκουτρῆς ἀπαντάει στὸ ἐρώτημα τοῦ περιοδικοῦ Μελέτη-Κριτική, "Ποιοί δρόμοι ἀνοίγονται σήμερα στὴ νεότητα".)

Επιτρέψτε μου νὰ προτάξω δύο γενικὲς παρατηρήσεις ποὺ ἀναφέρονται στὸν τρόπο τῆς ἐρώτησής σας. Δὲν μοῦ τὶς ὑπαγορεύει πνεῦμα ἐπικρίσεως, ἀλλὰ ἡ ἐπιθυμία νὰ δικαιολογήσω ἐκ τῶν προτέρων τὸν χαρακτῆρα τῆς δικῆς μου ἀπάντησης.

Πρῶτα-πρῶτα δὲν ὑπάρχουν, κατὰ τὴ γνώμη μου, ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς δεοντολογίας ἰδανικὰ καὶ κατευθύνσεις, ποὺ ν' ἁρμόζουν μόνο ἢ κυρίως στοὺς νέους. Ἂν στὴν πραγματικότητα οἱ δρόμοι τῶν νέων καὶ τῶν παλαιότερων γενεῶν χωρίζονται, ὅμως, καὶ στῶν δύο τὴ συνείδηση τὰ ἰδανικά τους ἔχουν - καὶ πρέπει νὰ ἔχουν - ἀξία καθολικὴ γιὰ κάθε γενιὰ καὶ κάθε ἐποχή.

Ἔπειτα θέλετε ν' ἀκούσετε ἀπ' τοὺς "ἀντιπροσώπους τῶν διαφόρων φιλοσοφικῶν ρευμάτων" τὶς κατευθύνσεις ποὺ πρέπει, κατὰ τὴ γνώμη τους, ν' ἀκολουθήσετε στὴ ζωή σας. Καὶ οἱ "ἀντιπρόσωποι" αὐτοὶ θὰ πρέπει, σὰν καλοὶ πραγματευτάδες, ν' ἁπλώνουν μπροστά σας μὲ ὅσο δυνατὸ πιὸ χτυπητὰ καὶ ἑλκυστικὰ χρώματα τὰ ἐμπορεύματά τους - στὴν περίπτωση αὐτή: τὰ "ἰδανικὰ" ποὺ κηρύσσουν - , ἀπ' ὅπου θὰ διαλέξετε σεῖς ὅ,τι σᾶς ἀρέσει ἢ ὅ,τι σᾶς πείθει περισσότερο.

Εἶναι τὸ παλαιὸ γνώριμο σύστημα τῶν σοφιστῶν, γιὰ τοὺς ὁποίους οἱ ἀπαντήσεις, ποὺ δίνει ὁ ἄνθρωπος στὰ μεγάλα προβλήματα τῆς ζωῆς, εἶναι κάτι ἕτοιμο, ὅπως ὁποιεσδήποτε πρακτικὲς ἐπαγγελματικὲς γνώσεις, κάτι ἐξωτερικὸ καὶ ἐπιφανειακό, ποὺ μπορεῖ νὰ τὸ ἀλλάζει κανεὶς ἀνάλογα μὲ τὴν ἐντύπωση ποὺ τοῦ κάνουν τώρα ἢ ἀργότερα τὰ ἐπιχειρήματα ἐκείνων ποὺ διακηρύσσουν τὶς ἀπαντήσεις αὐτές. Γιὰ ὅσους, ὅμως, ὁ Πλάτωνας δὲν ἔζησε καὶ δὲν ἔγραψε μάταια, τὸ διανοητικὸ περιεχόμενο τῶν διαφόρων ἰδανικῶν δὲν εἶναι τὸ οὐσιῶδες. Γιατὶ ἡ ἴδια θεωρητικὴ ἀρχὴ παρουσιάζει κάθε φορά, ἀνάλογα μὲ τὰ πρόσωπα καὶ ἀνάλογα μὲ τὶς ὑπόλοιπες προϋποθέσεις της, διαφορετικὸ ἠθικὸ περιεχόμενο καὶ διαφορετικὴ πνευματικὴ ἀξία. Ἀξία ἔχει ὄχι τὸ τί πιστεύεις, ἀλλὰ τὸ πῶς πιστεύεις ὁτιδήποτε πιστεύεις. Ἀπὸ ποιές ἀμφιβολίες ξεκίνησες, πῶς κατέληξες σ' αὐτὴν εἰδικὰ τὴν πίστη, τί ἐσωτερικοὺς ἢ καὶ ἐξωτερικοὺς ἀγῶνες σοῦ στοίχισε, πῶς διαμορφώνει τώρα τὴ ζωὴ καὶ τὶς πράξεις σου, - ὁ ἔρωτας καὶ ἡ μέθοδος, μὲ τὴν ἔννοια ποὺ δίνει στὶς λέξεις ὁ Πλάτωνας, ὄχι τὸ πόρισμα, ἔχουν τὴν ἀξία γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ἔτσι τὸ πρόβλημα τῶν ἰδανικῶν γίνεται πρόβλημα βαθύτατα καὶ οὐσιαστικότατα ἠθικό. Ἀναφέρεται στὰ κίνητρα, τὴν ἐσωτερικὴ ἐργασία καὶ τὸ αἴσθημα τῆς προσωπικῆς μας εὐθύνης ἀπέναντι στὴ μοίρα μας καὶ τὴν κοινωνία, γίνεται αἴρεσις βίου, γιὰ νὰ χρησιμοποιήσω τὴν ἀριστοτελικὴ ἔκφραση.

Ἔτσι, ὅσοι ταχθήκαμε δάσκαλοι τῆς νεότητας, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὴν ἡλικία τοῦ καθενός μας, δὲν ἔχουμε οὔτε τὸ δικαίωμα οὔτε τὴν ὑποχρέωση νὰ σᾶς ἐπιβάλουμε ἢ νὰ σᾶς ὑποβάλουμε νὰ πιστεύετε ὅ,τι πιστεύουμε ἐμεῖς. Ἄλλωστε, τί σημασία θὰ εἶχε, ἀκόμα καὶ γιὰ μᾶς, μιὰ πίστη σὲ ἀρχές, ποὺ μπορεῖ νὰ τὶς θεωροῦμε ἐμεῖς σωστότερες, τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ πίστη αὐτὴ δὲν θὰ εἶχε τὸν χαρακτῆρα προσωπικοῦ ἀποκτήματος, ποὺ κερδήθηκε μὲ δικούς σας ἀγῶνες καὶ μὲ δική σας εὐθύνη; Τὸ μόνο στὸ ὁποῖο μποροῦμε νὰ σᾶς βοηθήσουμε ἐμεῖς - καὶ δὲν μιλάω γιὰ τὶς καθαρὰ ἐπιστημονικὲς γνώσεις καὶ μεθόδους· αὐτὰ μεταδίδονται μὲ τὴ διδασκαλία - εἶναι νὰ σᾶς ὑποδείξουμε ὁρισμένες προϋποθέσεις, χωρὶς τὶς ὁποῖες οἱ κατευθύνσεις καὶ οἱ πεποιθήσεις σας, ὅποιες κι ἂν εἶναι, δὲν μποροῦν νὰ ἔχουν οὔτε ὑποκειμενικὴ οὔτε ἀντικειμενικὴ ἠθικὴ ἀξία. Αὐτὴ τὴν ἔννοια καὶ αὐτὴ τὴ σημασία ἔχουν οἱ ὑποδείξεις ποὺ ἀκολουθοῦν, στὶς ὁποῖες χάριν συντομίας δίνω ἀφοριστικὴ διατύπωση.

Τὰ προβλήματα τῆς ζωῆς εἶναι ὡς προβλήματα γονιμότερα καὶ αἰωνιότερα ἀπὸ ὁποιαδήποτε λύση τους.

Τὸ νὰ βρεῖς τὴ λύση σ' ἕνα πρόβλημα τῆς ζωῆς ποὺ σὲ ἀπασχολεῖ, εἶναι ἀνάγκη τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου καὶ εἶναι καθῆκον του ἀπέναντι στὸν ἑαυτό του καὶ τοὺς ἄλλους, ἐφόσον δὲν πρέπει ἡ ζωή του νὰ παρουσιάζεται σὰν ἕνα κείμενο ποὺ ἔχει ἀφήσει ἀνοιχτὲς παρενθέσεις. Ἀλλ' ὅμως ὁποιαδήποτε λύση, ἀκόμα καὶ ἡ πιὸ σωστή, χάνει τὴν ἀξία της, γίνεται κάτι ἐπιφανειακό, ὅταν σταματήσεις νὰ αἰσθάνεσαι ἀνοιχτὸ μέσα σου τὸ πρόβλημα ποὺ τὴν ἐπέβαλε, ὅταν πιστέψεις ὅτι εἶναι ὁριστική. Γιατὶ δὲν εἶναι οἱ ἀπαντήσεις, ἀλλὰ οἱ ἐρωτήσεις ἐκεῖνες ποὺ κρατοῦν ζωντανὸ πάντοτε τὸν κόσμο τοῦ πνεύματος καὶ ἄγρυπνη τὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου.

Γιὰ τὸν ἄνθρωπο τοῦ πνεύματος καὶ τῆς δράσης, ποὺ ἔχει τὴ δύναμη καὶ τὴν ὄρεξη κάθε φορὰ ν' ἀρχίζει ἀπὸ τὴν ἀρχή, ὁ λίθος τοῦ Σίσυφου δὲν εἶναι κατάρα, εἶναι εὐλογία. Μπορεῖ ν' ἀλλάξεις πεποιθήσεις· δὲν εἶναι ντροπή. Μπορεῖ νὰ ἐπιβεβαιωθεῖς ἢ νὰ ἐπιστρέψεις σὲ παλαιότερες· μὴν ἀμφιβάλλεις ὅτι τώρα θὰ τὶς νοιώσεις καὶ θὰ τὶς ζήσεις βαθύτερα, πλουσιότερα. Καὶ τὰ δύο εἶναι δείγματα ἀληθινῆς φιλοσοφίας, καὶ ἡ φιλοσοφία - τὸ κήρυξε ὁ Σωκράτης - εἶναι πάντοτε γιὰ τὸν ἄνθρωπο κάτι ἀνώτερο ἀπὸ τὴ σοφία.

Κανένα ἰδανικὸ δὲν ἔχει ἀξία ἢ ὀρθότητα, ἂν δὲν θεμελιώνεται στὴν πίστη στὴν ὑψηλὴ ἀξιοπρέπεια τῆς ἀνθρώπινης φύσης.

Ὁ ἄνθρωπος εἶναι πάντοτε δυνάμει ἀνώτερος ἀπ' ὅ,τι φαίνεται, ἀπ' ὅ,τι κάνει, ἀπ' ὅ,τι λέει. Κάθε ἀπαισιόδοξη θεωρία, ποὺ βλέπει στὸν ἄνθρωπο μόνο ἢ κυρίως τὸ κτῆνος, πάσχει ἀπὸ ἐσωτερικὴ λογικὴ ἀντίφαση. Τὴ διαψεύδει ἡ ἴδια ἡ διανοητικὴ προσπάθεια, ποὺ καρπός της εἶναι ἡ θεωρία.

Κανένα ἰδανικὸ δὲν ἔχει ἐσωτερικὴ ἀξία, ὅταν ἔχει καθαρὰ ἀρνητικὸ χαρακτῆρα.

Τὸ ἀγαθὸ - καὶ αὐτὸ εἶναι ἡ ἀξία - δὲν μπορεῖ νὰ λείψει, μόλις λείψει τὸ ψέμα καὶ τὸ κακό. Ἀλλιῶς δὲν ἀξίζει νὰ τὸ πιστεύουμε γιὰ ἀγαθό.

Καμμιὰ ἀπάντηση στὰ προβλήματα τῆς ζωῆς δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι σωστή, ἂν εἶναι πολὺ ἁπλὴ καὶ εὔκολη.

Ἡ ζωὴ εἶναι πλούσια. Ὁ κόσμος ποὺ κλείνει ὁ ἄνθρωπος στὰ στήθη του, μεγάλος, ὅσο καὶ ὁ ἐξωτερικὸς κόσμος, ἀπέραντος ὠκεανὸς μὲ τρικυμίες καὶ θυμούς, μὲ τὸ ἀνήριθμον γέλασμα τῶν κυμάτων καὶ τοὺς ἀνεξερεύνητους βυθούς του, μὲ μύριες δυνάμεις, ποὺ συμπλέκονται καὶ ἀνταγωνίζονται μεταξύ τους. Ἡ κάθε μιὰ ἔχει τὴν ἀξία καὶ τὴν αἰτία τῆς ὕπαρξής της. Ἔτσι τὸ πρόβλημα τῆς ζωῆς παρουσιάζεται στοὺς ἀνθρώπους μὲ τ' ἄγρυπνα μάτια ὡς ζήτημα ἰσορροπίας ἀνάμεσα στὶς δυνάμεις αὐτές, ἰσορροπίας ποὺ κάθε φορὰ χρειάζεται στερέωση καὶ ἀπαιτεῖ νὰ εἶναι ἡ προσπάθεια καὶ ἡ προσοχή μας διαρκῶς ἀκούραστη. Ἐκεῖνοι ποὺ βλέπουν τὴ ζωὴ μονόπλευρα, ποὺ ἀφήνονται νὰ παρασυρθοῦν ἀπὸ μία κατεύθυνση, ποὺ κλείνουν τὰ μάτια μπροστὰ στὶς ἀντιθέσεις καὶ τὶς ποικιλίες τῆς ζωῆς, μπορεῖ ν' ἀπαλλάσσονται ἀπὸ κόπους καὶ φροντίδες, νὰ ἐφησυχάζουν ἢ καὶ νὰ κοιμοῦνται, γιατὶ ἔλυσαν τὰ προβλήματα τῆς ζωῆς. Ἀλλ' αὐτοὶ δὲν ζοῦν τὴ ζωή τους, τοὺς ζεῖ ἐκείνη. Καὶ ὅσο πιὸ ὡραῖο, ὅσο πιὸ πλούσιο, ὅσο πιὸ βαθὺ εἶναι ἕνα πρᾶγμα, τόσο περισσότερες δυσκολίες καὶ κόπους προϋποθέτει.

Καμμιὰ θεωρητικὴ ἀρχὴ δὲν ἔχει ἀξία, ὅταν δὲν ἐξαρτᾶται ἄμεσα ἀπὸ τὸ βαθύτερο κέντρο τῆς προσωπικότητας, ποὺ ἀποτελεῖ τὴν ἑνότητα καὶ τὸ ἠθικὸ ἕρμα ὅλων τῶν ἐπιμέρους ἰδανικῶν.

Ὁ ἄνθρωπος δὲν εἶναι ντουλάπα μὲ ράφια ξεχωριστὰ καὶ ξεχωριστὰ συρτάρια, στὰ ὁποῖα φυλάσσονται γιὰ τὴν περίσταση οἱ διάφορες "ἰδέες" γιὰ ἐκεῖνο ἢ τὸ ἄλλο ζήτημα. Εἶναι ἕνας ζωντανὸς ὀργανισμός, ποὺ πρέπει πάντα νὰ ἔχει ἄγρυπνη τὴ συνείδηση τοῦ τί σημαίνει γιὰ τὴν ὅλη προσωπικότητα ἐκείνη ἢ ἡ ἄλλη ἐπιμέρους γνώμη. Μόνο ἔτσι προφυλάσσεται ὁ νέος ἀπὸ τὶς ἐσωτερικὲς ἀντιφάσεις, ποὺ κάνουν τὴν πνευματική του ὑπόσταση νὰ μοιάζει μὲ μωσαϊκὸ ἀλλοπρόσαλλων πεποιθήσεων. Μόνο ἔτσι κατορθώνεται ἡ ἰσορροπία, χωρὶς τὸν ἀκρωτηριασμὸ καὶ τὸ στένεμα τῆς ζωῆς.

Κανένα ἰδανικὸ δὲν ἔχει ἀξία ἢ ἀλήθεια, ἂν δὲν προϋποθέτει ἀπόλυτη ἀνεξαρτησία πνεύματος ἀπὸ τὶς ἀδυναμίες τοῦ ἑαυτοῦ μας, ἀπὸ τὶς προλήψεις τοῦ παρελθόντος, ἀπὸ τὶς πολὺ ἰσχυρότερες προλήψεις τῶν συγχρόνων.

Ἡ ἐλευθερία τοῦ πνεύματος εἶναι ἡ μόνη ἐγγύηση καὶ τὸ μόνο τεκμήριο ἀληθινὰ ἐλεύθερης προσωπικότητας, προσωπικότητας γιὰ τὴν ὁποία δὲν ὑπάρχει ἡ λογικὴ τῶν ἀριθμῶν, ποὺ μετράει τὴν ἀξία μιᾶς ἰδέας ἀπὸ τὸν ἀριθμὸ ὅσων τὴν παραδέχονται. Καὶ εἶναι τόσο λίγοι, ὅσοι μποροῦν καὶ θέλουν νὰ ἔχουν τέτοια προσωπικότητα! Εἶναι τόσο πολλοί, ὅσοι φιλοδοξοῦν ν' ἀνήκουν σ' ἕνα κοπάδι, γιὰ νὰ ἔχουν τὸ αἴσθημα τῆς ἀσφάλειας ποὺ τοὺς παρέχει ὁ μεγάλος ἀριθμὸς καὶ νὰ γλυτώνουν τὸν κόπο καὶ τὶς εὐθύνες τῆς προσωπικῆς σκέψης.

Καμμιὰ ἰδέα δὲν ἔχει ἀξία ἂν δὲν προέρχεται ἀπὸ βαθειὰ κατανόηση τῶν πραγμάτων καὶ δὲν ἔχει ἐσωτερικὴ διαύγεια.

Πολὺ συχνὰ καταπολεμοῦμε ἕνα καθεστὼς ἢ μιὰ ἀρχή, μόνο γιατὶ δὲν μποροῦμε νὰ τὰ καταλάβουμε, γιατὶ εἶναι πολὺ πιὸ πλούσια καὶ πολύπλοκα γιὰ νὰ χωρέσουν στὸ στενὸ πλαίσιο τῆς δικῆς μας ἀνώριμης λογικῆς. Κι ὅμως, μόνο ἐκεῖνος, ποὺ ἔχει συλλάβει τὴν ἐσωτερικὴ διάρθρωση ἑνὸς φαινομένου τῆς πνευματικῆς ζωῆς, μπορεῖ καὶ νὰ τὸ ἀξιολογήσει. Ἀπ' τὴν ἄλλη πλευρά, πολὺ συχνὰ παρουσιάζεται τὸ φαινόμενο ὁρισμένοι ἄνθρωποι νὰ ὑπερασπίζονται ἀντιλήψεις ποὺ δὲν ἔχουν κατανοήσει μέσα τους μὲ σαφήνεια καὶ διαύγεια. Κι ἐδῶ δὲν πρέπει νὰ ξεχνοῦμε, ὅτι ἕνα πρόσωπο εἶναι τόσο πιὸ ἀξιόλογο, ὅσο περισσότερο προχωρεῖ ἡ σκέψη του ὄχι σὲ πλάτος, ἀλλὰ σὲ βάθος. Καὶ βάθος σημαίνει: διαύγεια, λογικὴ ἀκολουθία, συναίσθημα φωτεινό.

Ἡ ἀξία μιᾶς ἰδέας εἶναι τόσο μεγαλύτερη, ὅσο μᾶς ὁδηγεῖ μᾶλλον στὸ νὰ καλλιεργήσουμε τὸν ἑαυτό μας, παρὰ νὰ διορθώσουμε τὴν κοινωνία.

Ἡ κοινωνία δύσκολα διορθώνεται καὶ ἡ εὐθύνη μας γιὰ ὅ,τι εἶναι ἡ κοινωνία, εἶναι πολὺ μικρότερη ἀπὸ τὴν εὐθύνη ποὺ ἔχουμε γιὰ τὸν ἑαυτό μας. Εἶναι, ὅμως, ἄνανδρο νὰ θέλουμε νὰ διορθώσουμε τοὺς ἄλλους, προτοῦ νὰ ἔχουμε βάλει κἂν χέρι πάνω μας.

Οὔτε στὶς ἀπόψεις σου οὔτε στὶς συζητήσεις νὰ μὴ ξεχνᾶς τὸν κώδικα τιμῆς κάθε πνευματικοῦ ἀνθρώπου.

Καὶ ὁ κώδικας τιμῆς ἐπιβάλλει νὰ παραδεχόμαστε, ὅτι καὶ στὸν ἄλλο ὑπάρχει ὁ ἴδιος βαθμὸς ἀνιδιοτέλειας, καλῆς πίστης καὶ εὐθύτητας, ὅπως καὶ σὲ μᾶς. Ὅτι τὸ ἐνδεχόμενο πλάνης ὑφίσταται καὶ γιὰ μᾶς, ὄχι μόνο γιὰ ἐκεῖνον. Ὅτι ὁ φανατισμὸς - ποὺ ἡ δημοκοπία σήμερα τὸν ὀνομάζει "ἐπαναστατισμό" - καὶ οἱ ὕβρεις εἶναι δεῖγμα τῆς δικῆς μας τύφλωσης καὶ ἀδυναμίας, ποὺ δὲν βοηθάει καθόλου στὴ νίκη τῶν ἀπόψεών μας. Ὅτι ἡ ἴδια ἡ νίκη εἶναι κάτι πολὺ πιὸ ἀσήμαντο ἀπὸ τὴν ἀνταλλαγὴ γνωμῶν. Ὅτι ἡ ὕπαρξη ποικιλίας γνωμῶν εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἀπόδειξη ἀληθινὰ ζωντανοῦ πνευματικοῦ βίου ...

Δὲν πρέπει ν' ἀφήνουν οἱ νέοι τὸν ἑαυτό τους νὰ καταληφθεῖ ἀπὸ τὸν ναρκισσισμὸ τῆς νεότητας.

Ὅταν ἀκοῦμε ἐμεῖς οἱ νεότεροι γύρω μας "ἔτσι εἶναι οἱ νέοι, αὐτὸ εἶναι χαρακτηριστικὸ τῆς νεότητας", κλπ., δὲν πρέπει νὰ ξεχνᾶμε, ὅτι αὐτὰ λέγονται γιὰ νὰ ἐξηγήσουν, ὄχι γιὰ νὰ δικαιώσουν τὶς πράξεις καὶ τὶς ἰδέες μας, δὲν πρέπει, ἑπομένως, νὰ καμαρώνουμε γι' αὐτά. Πνευματικὰ ὁ νέος πρέπει νὰ φιλοδοξεῖ, ὅσο γίνεται πιὸ γρήγορα, νὰ πάψει νὰ εἶναι νέος. Νέος πρέπει νὰ προσπαθεῖ νὰ μείνει πάντα, ὅσα χρόνια κι ἂν ἔχει, στὴν καρδιά, στὴν ἁγνότητα τῶν προθέσεων, στὴ δύναμη τοῦ ἐνθουσιασμοῦ, στὴ φλογερότητα τῆς πίστης, στὸ ἄδολο ἀντίκρυσμα κάθε ὡραίου, ὑψηλοῦ καὶ ἀληθινοῦ. Ἐδῶ δὲν πρέπει ποτέ του νὰ γεράσει.