Περί συνειδήσεων, Δαρβίνου, σύγχρονης εποχής...

Γιάννης Σταύρου, Λιμάνι, Λάδι σε καμβά

Σε μια εποχή εθνικής αλλά και παγκόσμιας παρακμής, το ζήτημα της ατομικής συνείδησης τίθεται σε πρωτοκαθεδρία...

Υπάρχει ή έχει προ πολλού απωλεσθεί;

Κατοικεί ακόμα στους ανθρώπινους εγκεφάλους ή εχει σκαρφαλώσει στα δέντρα;

Ευκαιρία να έρθουμε σ΄επαφή με τη σκέψη του Δαρβινιστή Ντάνιελ Ντένετ, κυρίως γνωστού για τη εξελικτική θεωρία του για τον ανθρώπινο εγκέφαλο και τη λειτουργία της συνείδησης...

----------------------------------------

Πηγή: Καθημερινή, 1-10-2006 - Συνέντευξη στη Συλβια Παπαποστολου

Ντάνιελ Ντένετ

Το τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Breaking the Spell, Religion as a Natural Phenomenon», («Λύνοντας τα Μάγια, η Θρησκεία ως Φυσικό Φαινόμενο») εκδόσεις Viking Adult, 2006, έχει προκαλέσει τεράστια αναταραχή στην αμερικανική κοινή γνώμη. Σε μία εποχή που ακόμα και η διδασκαλία της εξελικτικής θεωρίας στα σχολεία αποτελεί ταμπού και μέγιστο πολιτικό ζήτημα για τη νέο-συντηρητική αμερικανική ενδοχώρα, ο Ντάνιελ Ντένετ επιχειρεί να εξηγήσει επιστημονικά τους λόγους που μας οδήγησαν να κατασκευάσουμε τη θρησκεία. Σε μία εποχή που ο Θεός έχει γίνει μόδα, εκείνος προτιμά να μιλάει για τον φίλο του Φρεντ.

Υπό κριτική θεώρηση ακόμη και η θρησκεία

— Εν αρχή ην…

— Εν αρχή ην το Big Bang και μετά δημιουργήθηκαν οι γαλαξίες, τα ηλιακά συστήματα με τους πλανήτες, και σε κάποιους πλανήτες, δεν ξέρουμε σε πόσους αλλά μπορούμε να είμαστε βέβαιοι τουλάχιστον για έναν, δημιουργήθηκε η ζωή.

— Και ποιος ήταν υπεύθυνος για όλα αυτά;

— Κανείς. Δεν υπήρχαν ούτε άνθρωποι, ούτε καγκουρό εκεί γύρω. Και ούτε κάποιο καγκουρό ούτε κάποιος άνθρωπος ούτε οτιδήποτε άλλο ήταν υπεύθυνο για τη δημιουργία του κόσμου. Απλώς συνέβη.

— Υπ’ αυτή την έννοια, ποιος, ή μάλλον τι είναι ο Θεός;

— Ο όρος «Θεός» χρησιμοποιείται ως όνομα σε τόσο πολλές διαφορετικές αντιλήψεις και για να περιγράψει τόσα πολλά διαφορετικά πράγματα, που σχεδόν μοιάζει με κακό ανέκδοτο. Για κάποιους ο θεός είναι ένα πρόσωπο και, μάλιστα, αρσενικού γένους. Για κάποιους άλλους Θεός είναι μία δύναμη και όχι κάτι στο οποίο μπορείς να μιλήσεις ή το οποίο μπορεί να επέμβει με κάποιο τρόπο. Οι ιδέες αυτές είναι καταφανώς διαμετρικά αντίθετες. Μεταξύ αυτών των δύο υπάρχουν ένα σωρό άλλες, τόσες που το όλο πράγμα καταλήγει γελοίο.

Μια ιδέα, μια μικρο-εμμονή

— Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε για ποιο λόγο από την αρχή της ύπαρξης της ανθρωπότητας υπάρχει αυτή η έντονη αντίληψη του θείου, όπως και αν αυτή εκφράζεται;

— Ο πολυθεϊσμός προέρχεται από ένα ένστικτο: όταν κάτι μας εκπλήσσει ή συμβαίνει αναπάντεχα, έχουμε την τάση να ρωτάμε «ποιος είναι εκεί;». «Ποιος;», όχι «τι;». Εχουμε την τάση να αναζητούμε αιτιατά. Αιτιατά που έχουν πεποιθήσεις, και μυαλό και μας μοιάζουν. Το ένστικτο αυτό μας προστατεύει από πιθανά αρπακτικά και είναι ένα χρήσιμο εργαλείο του νευρικού μας συστήματος, γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο συναντάται και σε άλλα θηλαστικά εκτός από εμάς. Η μόνη διαφορά στη δική μας περίπτωση είναι ότι δεν προκαλεί απλώς μια στιγμιαία αντίδραση. Επειδή έχουμε ισχυρή φαντασία κατασκευάζουμε αόρατα αιτιατά, που είναι υπεύθυνα για οτιδήποτε ήταν αυτό που έθεσε σε λειτουργία τον εσωτερικό μας συναγερμό. Ακριβώς επειδή στην πλειοψηφία τους αυτά τα αόρατα αιτιατά δεν είναι αξιομνημόνευτα, έχουμε την τάση να τα ξεχνάμε σχεδόν αμέσως μόλις τα σχηματίσουμε στην φαντασία μας. Παρ’ όλα αυτά, κατά καιρούς, σχηματίζουμε μία ιδέα που είναι κατά κάποιο τρόπο αξιομνημόνευτη. Αρχίζει, λοιπόν, να αποκτά διαστάσεις εμμονής. Τη σκεφτόμαστε, τη συζητάμε με τους γείτονες ή τους φίλους ή τα μέλη της οικογένειάς μας. Σύντομα κάποιοι συμμερίζονται αυτή την ιδέα...

— Επομένως, η πίστη στο θεϊκό είναι εμμονή;

— Ξεκινά ως μικρο-εμμονή. Πρόκειται για μία τόση δα ιδέα, που όμως κολλάει στο μυαλό μας ακριβώς όπως μας κολλάει ένα διαφημιστικό σποτ ή ένα τραγούδι που απλά δεν μπορούμε να βγάλουμε από το μυαλό μας. Tο μοιραζόμαστε με κάποιον και χωρίς να το καταλάβεις υπάρχουν πλέον δύο άνθρωποι που μοιράζονται την ίδια μικρο-εμμονή. Πολύ σύντομα οι δύο γίνονται περισσότεροι. Και καθώς η ιδέα αυτή ταξιδεύει από άνθρωπο σε άνθρωπο, αποκτά επιπλέον χαρακτηριστικά και στοιχεία, εξελίσσεται, διαμορφώνεται. Ετσι, οι ιδέες αυτές, ακολουθώντας κατά μία έννοια τη λογική της φυσικής επιλογής (μόνο που σε αυτή την περίπτωση πρόκειται για πολιτισμική φυσική επιλογή και όχι γενετική), μπορούν να εξελιχθούν ακριβώς με τον ίδιο τρόπο όπως τα γονίδια.

Οι οργανωμένες θρησκείες

— Αν όμως όλα αυτά ισχύουν, για ποιο λόγο τόσοι άνθρωποι αποδέχονται αυτές τις ιδέες; Η ερμηνεία σας μοιάζει υπεραπλουστευτική.

— Κατ’ αρχήν αυτές οι απλές ιδέες για τις οποίες μιλάμε δεν αποτελούν θρησκεία. Απλά σχηματίζουν μία σειρά από προκαταλήψεις. Οι προκαταλήψεις αυτές μετατρέπονται σε θρησκεία όταν μία ομάδα ανθρώπων αποφασίσει να τις μοιραστεί, να τις ασπαστεί, να αναπτύξει μία σειρά τελετουργικά που περιστρέφονται γύρω από αυτές και να υπολογίζει σε αυτά για επίλυση διαφορών και καθοδήγηση. Ακριβώς έτσι σχηματίζονται οι λαϊκές δοξασίες. Κάποιες από αυτές μετουσιώθηκαν αργότερα σε οργανωμένες θρησκείες.

Οι οργανωμένες θρησκείες εξελίσσονται εδώ και χιλιάδες χρόνια, και αν κάποιος εξετάσει αυτές που κατόρθωσαν να επιβιώσουν και τις συγκρίνει με θρησκείες που έχουν πάψει να υπάρχουν θα διαπιστώσει ότι συγκεντρώνουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που εγγυώνται την μακροημέρευσή τους. Αν αρχίσει κανείς να σκέφτεται με αυτούς τους όρους για τη θρησκεία, αντιμετωπίζοντάς την ως κατασκευή, μπορεί να καταλήξει σε μία αρκετά εντυπωσιακή λίστα με τα χαρακτηριστικά εκείνα που είναι ισχυρά και εμπνέουν εμπιστοσύνη, πίστη, αφοσίωση και αγάπη και αυξάνουν τη συνεργασία μεταξύ μιας ομάδας. Ολα αυτά δημιουργούν έναν πολύ ισχυρό κοινωνικό ιστό.

Αντίσταση στην απαγόρευση

— Φαντάζομαι ότι αυτή είναι «η μαγεία της θρησκείας» για την οποία κάνετε λόγο στο βιβλίο σας.

— Ακριβώς.

— Και για ποιο λόγο πρέπει να αντισταθούμε στη μαγεία της θρησκείας;

— Δεν υπάρχει λόγος να αντισταθούμε στη μαγεία της θρησκείας στο σύνολό της. Θα πρέπει να αντισταθούμε μόνο σε μία έκφανσή της: στην ιδέα που λέει «μην εξετάζετε τα πράγματα πολύ προσεκτικά». Υπάρχει μία απαγόρευση, ένα ταμπού. Αντιθέτως, εγώ θέλω να μελετήσω τις θρησκείες από κοντά. Να δω τα δομικά τους στοιχεία. Να τις αναλύσω υπό το πρίσμα του επιστήμονα.

— Κάτι τέτοιο όμως δεν αποστερεί την θρησκεία από την πνευματική της διάσταση;

— Γιατί; Δεν το νομίζω…

— Προσπαθώντας να ερμηνεύσεις με μηχανιστικό τρόπο κάτι που υπερβαίνει την απτή εξήγηση, δεν του αποστερείς τον ίδιο του τον χαρακτήρα;

— Αυτή είναι μια κοινή αντίληψη και αποτελεί ακόμα ένα παράδειγμα της προστατευτικής νοοτροπίας μας σε ό,τι αφορά τη θρησκεία. Ας εξετάσουμε κάτι άλλο. Ας πάρουμε για παράδειγμα τη μουσική. Χάνει κάτι από τον χαρακτήρα της αν μελετήσουμε την αρμονία ή την σύνθεση; Χάνει, έστω και στο ελάχιστο, κάτι από την ομορφιά της αν της ρίξεις μια κοντινή ματιά; Δεν το πιστεύω. Αντίθετα, πιστεύω ότι όσο περισσότερα μαθαίνουμε για τη μουσική τόσο εκπληκτικότερη είναι. Επιπλέον, τίποτα δεν απαγορεύει ρητά την επιστημονική εξέταση της μουσικής.

— Μα ούτε και για τη θρησκεία υπάρχει τέτοια ρητή απαγόρευση.

— Κι όμως! Δεν βρίσκουμε πουθενά την ίδια κριτική θεώρηση για τη θρησκεία που βρίσκουμε για την μουσική θεωρία. Υπάρχει βεβαίως η θεολογία, αλλά αυτό είναι κάτι τελείως διαφορετικό.

Η ηθική, ο Θεός και ο Φρεντ

— Αν θεωρήσουμε δεδομένο ότι δεν υπάρχει Θεός και η θρησκεία δεν έχει ισχύ, ποιος καθορίζει τη συμπεριφορά μας; Ποιος θέτει τις ηθικές αρχές μας;

— Δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπάρχει Θεός. Απλώς αρνούμαι να το δεχθώ ως δεδομένο. Θέλω να εξετάσω την θρησκεία σαν φυσικό φαινόμενο και υπ’ αυτή την έννοια μπορεί κάλλιστα να είναι ένα υπερφυσικό φαινόμενο και ο Θεός πράγματι να υπάρχει. Το μόνο που λέω είναι ότι θέλω να είμαι ουδέτερος απέναντι σε αυτό. Ως προς την ηθική μας τώρα… τι την υπαγορεύει αν υπάρχει Θεός; Δεν μπορούμε να εμπιστευθούμε το κοινό μας κοινωνικό ένστικτο και να αποφασίσουμε τι είναι καλό και τι είναι κακό; Πού χωράει η ύπαρξη ή μη του Θεού σε όλο αυτό;

— Για πολλούς είναι το σημείο της κοινής αναφοράς, ο κοινός παρονομαστής.

— Στο σημείο αυτό θα ήθελα να σας μιλήσω για τον Φρεντ. Ο Φρεντ είναι ένας πολύ καλός μου φίλος και έχει πάντα δίκιο. Θα θέλατε να μάθετε τις απόψεις του περί ηθικής; Και αν δεν θέλετε να μιλήσουμε για τον Φρεντ, θα μπορούσαμε οι δυο μας να έχουμε μία υπέροχη συζήτηση περί ηθικής και να αποφασίσουμε τι είναι σωστό και τι λάθος. Σε αυτή τη συζήτηση δεν θα είχε καμία σημασία τι πιστεύει ο Φρεντ ακόμα και αν σας διαβεβαίωνα ότι έχει πάντα δίκιο. Με όλα αυτά θέλω να πω ότι επικαλούμενοι τον Θεό είναι ακριβώς το ίδιο με το να επικαλεστούμε τον Φρεντ. Δεν παίζει κανέναν πραγματικό ρόλο στις προσπάθειές μας να ανακαλύψουμε τι είναι σωστό και τι λάθος. Επειτα, η αντίληψή μας για το τι είναι σωστό και τι λάθος έχει αλλάξει σημαντικά μέσα στα χρόνια. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν πάρα πολλές προσταγές και απαγορεύσεις που σε καμιά περίπτωση δεν θα σκεφτόμασταν να τηρήσουμε σήμερα. Απ’ ό,τι φαίνεται, σήμερα έχουμε διαφορετική αντίληψη του τι ακριβώς μας λέει ο Θεός...

Να προστατεύσουμε τους πολιτισμούς

— Σας έχουν χαρακτηρίσει φονταμενταλιστή δαρβινικό…

— Η προσπάθεια κάποιων δαρβινικών να διυλίσουν και να κάνουν πιο εύπεπτο τον δαρβινισμό τους αποτελεί λάθος τακτική. Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό το να εκτιμήσει κάποιος την πραγματική δύναμη της εξελικτικής θεωρίας. Επειδή είμαι καθαρολόγος, φαντάζομαι ότι αυτό με καθιστά φονταμενταλιστή. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρόκειται για μια θρησκευτική πίστη αλλά για συναίσθηση της σημασίας των ιδεών. Πρέπει και μπορούμε να έχουμε μια δαρβινική θεωρία για τη γλώσσα και τον πολιτισμό. Η χρήση της δαρβινικής θεωρίας δεν θα ακυρώσει τις προηγούμενες θεωρίες, αντιθέτως θα τους προσδώσει την απαραίτητη βάση.

Η διαμάχη στις ΗΠΑ

— Αυτό σημαίνει ότι ο Δαρβίνος έχει τις απαντήσεις για τα πάντα;

— Οχι. Αλλά προκειμένου να προστατεύσουμε και να διατηρήσουμε τους πολιτισμικούς μας θησαυρούς, τις κλασικές επιστήμες, την τέχνη, τη μουσική, τη λογοτεχνία, πρέπει να καταστήσουμε σαφές ότι δεν έχουν θεϊκή ή υπερφυσική προέλευση. Αν προσπαθήσω να εξηγήσω, με βάση την εξελικτική θεωρία, τον τρόπο με τον οποίο ο κάστορας κατασκευάζει τη φωλιά του, δεν θα αισθανθείτε ότι σας προσβάλω καθώς εξηγώ το τεχνούργημα ενός ζώου. Αν όμως προσπαθήσω να εφαρμόσω την ίδια θεωρία για να εξηγήσω την κατασκευή ενός καθεδρικού ναού ή ενός κάστρου ή ενός σπιτιού που έχει κατασκευαστεί από έναν homo sapiens και αποτελεί επίσης ένα τεχνούργημα στο πλαίσιο της εξελικτικής θεωρίας, η αντίδρασή σας ίσως να είναι διαφορετική.

— Στις ΗΠΑ υπάρχει μια τεράστια διαμάχη μεταξύ των διαφόρων θρησκευτικών και επιστημονικών θεωριών σχετικά με την προέλευση του ανθρώπου και το όλο θέμα έχει πάρει πολιτικές διαστάσεις. Γιατί πιστεύετε ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο;

— Ο λόγος για τον οποίο η θεωρία της δημιουργίας του ανθρώπου από τον Θεό έχει ξαφνικά αποκτήσει τέτοιες διαστάσεις έχει να κάνει με το ότι υποστηρίζεται και χρηματοδοτείται από εξαιρετικά ισχυρούς ιδιώτες και οργανισμούς που, ξοδεύοντας πολλά λεφτά, έχουν καταφέρει να οργανώσουν μία πολύ επιτυχημένη καμπάνια.

— Με στόχο να επιτύχουν τι;

— Φαίνεται ότι ο στόχος τους είναι να θέσουν ένα τέλος στην αξιοπιστία της επιστήμης και να σταματήσουν τη διασπορά αυτού που ονομάζουν «υλισμό», που κατά τη γνώμη τους είναι μια δύναμη του κακού. Στην πραγματικότητα, η αντίληψη που έχουν είναι βαθιά αντι-νατουραλιστική. Προσπαθούν να οργανώσουν μια επανάσταση ενάντια στον θρίαμβο της σύγχρονης επιστήμης.

Χάνουν τον πολιτισμό τους

— Την ίδια στιγμή θρησκευτικές ή παραθρησκευτικές θεωρίες φαίνεται να είναι δημοφιλέστερες από ποτέ, με φαινόμενα παγκόσμιου εύρους όπως ο «Κώδικας Ντα Βίντσι» ή το «Ευαγγέλιο του Ιούδα» κ.ά.

— Και πάλι αυτό που συμβαίνει θα μπορούσε να θεωρηθεί ανάλογο της αλλοτρίωσης της βιόσφαιρας με είδη που μεταφέρονται από το φυσικό τους περιβάλλον, με αποτέλεσμα πολύ συχνά να καταστρέφουν ολοκληρωτικά το νέο τους περιβάλλον οδηγώντας σε εξαφάνιση τους ιθαγενείς πληθυσμούς. Κάτι ανάλογο συμβαίνει στον κόσμο του πολιτισμού. Με την διάδοση των νέων τεχνολογιών κάθε ανθρώπινος πολιτισμός έχει απολέσει τα προστατευτικά του όρια, και ιδέες που προέρχονται από οπουδήποτε κατακλύζουν ολόκληρο τον κόσμο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την εξάλειψη πολλών παραδοσιακών πολιτισμών. Γλώσσες εξαφανίζονται με απίστευτο ρυθμό και το ίδιο ισχύει και για θρησκείες. Αυτό δεν έχει να κάνει απλώς με την Αμερική και τα μπλου τζιν ή το ροκ εντ ρολ, αν και αποτελεί μεγάλο μέρος του. Οι άνθρωποι, επειδή αγαπούν τις κουλτούρες τους, θέλουν να τις προστατεύσουν και αντιστέκονται. Νομίζω ότι η αύξηση του ενδιαφέροντος για την θρησκεία είναι κατά μεγάλο μέρος μια απάντηση σε αυτή την απώλεια απομόνωσης.

— Τι θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτρεπτικά σ’ αυτή την εξέλιξη;

— Νομίζω ότι ο καθένας μας ξεχωριστά πρέπει να προσπαθήσει ώστε συνολικά σαν κοινωνία να μπορέσουμε να αλληλοβοηθηθούμε και να κατανοήσουμε τι πρέπει να προστατεύσουμε από τις υπόλοιπες κουλτούρες και ποια μπορεί να είναι η ζημία από μια τέτοιου είδους πανσπερμία.

Παγκόσμια συνεργασία

— Η δική σας λύση…

— Aν είχα κάποια λύση θα σας την έλεγα. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο θεωρώ απαραίτητη την παγκόσμια συνεργασία. Οι καλές προθέσεις δεν αρκούν. Αν δεν καταλάβουμε επιστημονικά αυτά τα φαινόμενα, δεν μπορούμε να τα αντιμετωπίσουμε. Είναι σαν να προσπαθούμε να αντιμετωπίζουμε τα μικρόβια, χωρίς να ξέρουμε περί τίνος πρόκειται.

— Αισθανθήκατε ποτέ την ανάγκη να πιστέψετε στην ύπαρξη ενός Θεού;

— Οταν ήμουν νεότερος ναι, αλλά όχι πλέον. Αγαπώ την τελετουργία και τη μουσική της θρησκείας αλλά όλα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με θρησκευτική πίστη. Βρίσκω ότι η Φύση από μόνη της είναι εκπληκτική. Οσο βαθύτερα την εξετάζεις, τόσο περισσότερο υπέροχη και απροσμέτρητα συναρπαστική γίνεται. Δεν χρειάζεται να κλείσεις τα μάτια ή να παραλλάξεις ή να διαστρεβλώσεις την εικόνα. Η Φύση είναι ατελεύτητα υπέροχη.

Το μυαλό μας αποτελείται από πολλά, μικρότερα μυαλά

— Κάποτε είπατε ότι ακόμα και οι θερμοστάτες έχουν αντιλήψεις σχετικά με τον κόσμο μας. Δηλαδή;

— Θέλω να δημιουργήσω μία θεωρία αντίληψης η οποία να συμπεριλαμβάνει ακόμα και τα πιο απλά μυαλά. Τα βακτήρια παραδείγματος χάριν, παρά το ότι είναι πάρα πολύ απλά, είναι σε θέση να διακρίνουν καταστάσεις, να προτιμούν μία κατάσταση έναντι μιας άλλης και να αναλαμβάνουν δράση προκειμένου να βελτιώσουν την κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Εχουν μέσα τους κάτι που μοιάζει κάπως με θερμοστάτη. Αυτό είναι το απλούστερο μυαλό που υπάρχει: ένας απλός μηχανισμός διαχωρισμού που είναι σε θέση να επιλέγει την κατάσταση που προτιμά.

— Αυτή όμως δεν είναι μία έλλογη, διανοητική επιλογή.

— Είναι μία σχεδιασμένη μηχανική επιλογή. Αν θεωρήσουμε ότι αυτό είναι το πιο απλοϊκό μυαλό που υπάρχει, αυτό που θέλουμε να κάνουμε είναι να πάρουμε το δικό μας μυαλό και να καταλάβουμε πώς οργανώνεται ως ένα σύστημα αποτελούμενο από απλοϊκότερα στοιχεία, που λειτουργούν με τη σειρά τους σαν επιμέρους μικρά μυαλά. Στη συνέχεια μπορούμε να πάρουμε αυτά τα επιμέρους στοιχεία και να τα απλοποιήσουμε ακόμα περισσότερο μέχρι να φτάσουμε σε κάτι τόσο ανόητο και απλοϊκό όπως ο θερμοστάτης.

— Ισχυρίζεστε ότι το μυαλό είναι απλά ένας μηχανισμός, και ότι δεν υπάρχει ψυχή. Αν όντως κάτι τέτοιο ισχύει, τι διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα ή ακόμα και από τις μηχανές;

— Είμαστε διαφορετικοί από τα υπόλοιπα ζώα. Τα μυαλά μας είναι διαφορετικοί μηχανισμοί που ξεπερνούν μακράν σε πολυπλοκότητα ακόμα και τα ισχυρότερα κομπιούτερ, και είναι μηχανισμοί που εξελίσσονται συνεχώς. Δεν παύουν όμως να είναι μηχανισμοί, και τα επιμέρους τους στοιχεία λειτουργούν σαν μικρά αυτόνομα μυαλά, και τα επιμέρους στοιχεία αυτών των μυαλών λειτουργούν σαν αυτόνομα μυαλά και στο τέλος φθάνουμε σε μικρές αυτόνομες μονάδες, σε μικρά απειροελάχιστα «ρομπότ». Οι ψυχές μας είναι φτιαγμένες από πολλά ελάχιστα σε μέγεθος «ρομπότ» και έτσι είναι στοιχειοθετημένα και τα μυαλά μας. Διαφοροποιούμαστε από τα άλλα ζώα γιατί τα δικά μας μυαλά είναι πάρα πολύ ικανότερα.

— Και αυτό έχει να κάνει απλώς με το γεγονός ότι είμαστε ένας πιο εξελιγμένος μηχανισμός.

— Ακριβώς. Η αντίληψη έχει να κάνει με την γλώσσα, την εκπαίδευση. Το γεγονός της εκπαίδευσης που χρησιμοποιεί εργαλειακά τη γλώσσα από μόνο του επεκτείνει τη νοητική μας δεινότητα σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο ζώο.